نقش رویا و خیال در بقای انسان‌های سرکوب‌شده: تحلیل شوکه‌کننده‌ی رؤیاهای میکائیل

مقدمه: رؤیاها، نه پناهگاه، بلکه زندان ذهنی

در رمان «ناجی» نوشته نیما شهسواری، رؤیاهای میکائیل، نمادی از امید و انتظار است. او مردی مذهبی و با ایمان است که تمام وجودش متکی بر ظهور ناجی است. او درد بدن را تحمل می‌کند، ضربات صاحب اسحاق را می‌پذیرد و شب‌ها در حال دعا و انتظار ناجی به خواب می‌رود. حتی زمانی که داود او را از واقعیت ساختگی بودن ناجی آگاه می‌کند، واکنش او انکار و خشم است: «تو کافری، تو به سرورمان توهین کردی… او ناجی و سرور تمام ما بردگان است.» برای میکائیل، باور به ناجی، تنها چراغ امید در تاریکی زندگی بردگی است. از دست دادن این باور، به معنای فروپاشی کامل معنا در زندگی اوست.

اما میکائیل، تنها یک منتظر منفعل نیست. او مردی با ایمان عمیق است که در رؤیاهایش، ناجی را می‌بیند: «مردی زیبا، با چهره‌ای بشاش می‌دید که صورتی نورانی داشت… می‌گفت: روز پایان این دردها نزدیک است.» این رؤیاها، او را زنده نگه می‌دارد. او می‌داند که روزی ناجی خواهد آمد و تمام زشتی‌ها را از میان خواهد برداشت. این امید، او را از ناامیدی نجات می‌دهد.

اما نکته‌ی کلیدی این است که این امید، میکائیل را فلج می‌کند. او دیگر به جای مبارزه با ظلم، به انتظار ناجی می‌نشیند. این دقیقاً همان چیزی است که ارباب بزرگ می‌خواهد. او نیازی به سرکوب فیزیکی ندارد، زیرا روحانیون، با وعده‌ی آخرت و ناجی، مردم را به اطاعت فرمان‌بردارانه وادار می‌کنند. در این مقاله، به تحلیل این پدیده می‌پردازیم و نشان می‌دهیم که چگونه «رؤیاها»، نه پناهگاه، بلکه زندان ذهنی است که میکائیل را در بردگی نگه داشته بود.

فصل اول: رؤیاهای میکائیل — تحلیل یک زندان ذهنی

رؤیاهای میکائیل، در رمان «ناجی»، نمادی از امید و انتظار است. او در رؤیاهایش، ناجی را می‌بیند: «مردی زیبا، با چهره‌ای بشاش می‌دید که صورتی نورانی داشت… می‌گفت: روز پایان این دردها نزدیک است.» این رؤیاها، او را زنده نگه می‌دارد. او می‌داند که روزی ناجی خواهد آمد و تمام زشتی‌ها را از میان خواهد برداشت. این امید، او را از ناامیدی نجات می‌دهد.

اما نکته‌ی کلیدی این است که این امید، میکائیل را فلج می‌کند. او دیگر به جای مبارزه با ظلم، به انتظار ناجی می‌نشیند. این دقیقاً همان چیزی است که ارباب بزرگ می‌خواهد. او نیازی به سرکوب فیزیکی ندارد، زیرا روحانیون، با وعده‌ی آخرت و ناجی، مردم را به اطاعت فرمان‌بردارانه وادار می‌کنند.

اما نکته‌ی کلیدی این است که این «رؤیاها»، ساخته‌ی دست بشر است. در فصل پایانی رمان، ارباب بزرگ، در جلسه‌ای مخفی با صاحبان و علمای دین، اعتراف می‌کند که داستان «ناجی» یک افسانه‌ی ساختگی است که توسط جد او برای سرکوب شورش بردگان ابداع شده است. او می‌گوید: «زمانی که در دوردست‌ها، جدم در شرایط سختی مثل امروز به سر می‌برد و تمام برده‌ها سر به شورش برمی‌داشتند، او از آن افسانه که کم و بیش در میان مردمان رایج بود مدد برد و ناجی را به جهان هدیه داد.» این اعتراف، نشان می‌دهد که «رؤیاها»، نه یک نجات‌بخش، بلکه یک «سازه‌ی فرهنگی-سیاسی» است که برای حفظ قدرت حاکمان طراحی شده است. این رؤیاها، نه برای رهایی انسان، بلکه برای بردگی انسان خلق شده است.

تحلیل روان‌شناختی: رؤیاها به عنوان مکانیسم دفاعی

رؤیاهای میکائیل، یک مکانیسم دفاعی روانی است. در مواجهه با مشکلات پیچیده و ترسناک، مغز انسان تمایل دارد تا مسئولیت را به موجودی قدرتمندتر واگذار کند. این مکانیسم دفاعی، اضطراب ما را کاهش می‌دهد. ما ترجیح می‌دهیم به یک پزشک، یک روان‌شناس، یک رهبر سیاسی، یا حتی یک خدای قادر مطلق، بگوییم: «تو مشکل من را حل کن.» این همان چیزی است که در روان‌شناسی «وابستگی» نامیده می‌شود.

در رمان «ناجی»، این وابستگی را در رفتار بردگان می‌بینیم. آن‌ها با وجود تحمل ظلم‌های بی‌شمار، به جای قیام، به چاه نجات نامه می‌نویسند و آرزوهایشان را در آن می‌اندازند. یعقوب، عالم دین، این رفتار را تشویق می‌کند: «منجی همه‌جا هست و همه‌چیز را می‌بیند… او از آرزوهای شما با خبر است.» این رفتار، یک نوع «فرافکنی» روانی است. بردگان، مسئولیت تغییر شرایط خود را به موجودی فراطبیعی می‌سپارند و خود را از بار سنگین اقدام واقعی رها می‌کنند.

اما این وابستگی، قیمت سنگینی دارد. همان‌طور که روان‌شناس مشهور کارل یونگ می‌گوید، تا زمانی که فرد نتواند با سایه‌ی درونی خود روبرو شود و مسئولیت زندگی‌اش را بپذیرد، به رشد واقعی دست نخواهد یافت. در رمان «ناجی»، میکائیل تنها زمانی به بلوغ روانی می‌رسد که از ایمان کودکانه به ناجی فراتر می‌رود و مسئولیت رهایی خود و دیگران را بر دوش می‌گیرد. او می‌فهمد که «ناجی»، نه یک موجود خارجی، بلکه قدرت درونی هر انسان برای تغییر جهان است.

پادکست‌های جهان آرمانی

فصل دوم: رؤیاها در تاریخ — درس‌های تاریخی از امید و انتظار

مفهوم «رؤیاها» در تاریخ بشری، همیشه تکرار شده است. از امپراتوری روم تا حکومت‌های دیکتاتوری قرن بیستم، حکومت‌ها همیشه از امید و انتظار برای حفظ قدرت خود استفاده کرده‌اند. برای مثال، در امپراتوری روم، شورش بردگان به رهبری اسپارتاکوس، با سرکوب وحشیانه‌ای مواجه شد. رومی‌ها، نه تنها شورشیان را کشتند، بلکه جنازه‌های آن‌ها را در کنار جاده‌ها آویزان کردند تا به دیگران هشدار دهند. این رفتار، دقیقاً مشابه رفتار ارباب در رمان «ناجی» است. او دستور می‌دهد: «جنازه‌اش را در میدان آویزان کنید، این از فراری‌ها هم بدتر است.»

در قرن بیستم، حکومت‌های دیکتاتوری مانند نازی‌ها و استالینیست‌ها، امید و انتظار را به سطح جدیدی رساندند. نازی‌ها، با ایجاد اردوگاه‌های کار اجباری و کشتار جمعی، میلیون‌ها نفر را نابود کردند. استالین، با پاکسازی‌های بزرگ، هزاران نفر را به قتل رساند. این سرکوب‌ها، نه تنها فیزیکی، بلکه روانی نیز بودند. حکومت‌ها، با ایجاد جویی از ترس و هراس، مردم را از هرگونه اعتراض منصرف می‌کردند. در رمان «ناجی»، این جوی ترس، با وعده‌ی ناجی و ضرب و شتم بردگان ایجاد می‌شود. بردگان، نه تنها از ترس ضرب و شتم، بلکه از ترس عذاب آخرت نیز می‌ترسند.

تحلیل فلسفی: رؤیاها به عنوان ابزار قدرت

رؤیاها، در فلسفه‌ی سیاسی، همیشه به عنوان ابزاری برای حفظ قدرت تحلیل شده است. فیلسوفانی مانند میشل فوکو، در مفهوم «زیست‌سیاسی»، نشان می‌دهند که قدرت، بر بدن و زندگی انسان‌ها حکومت می‌کند و آن‌ها را به ابزاری برای تولید و کنترل تبدیل می‌کند. در رمان «ناجی»، ظهور «رؤیاها» دقیقاً همین کار را انجام می‌دهد. او با وعده‌ی آخرت و ناجی، مردم را از مبارزه‌ی فوری با ظلم منصرف می‌کند و آن‌ها را به اطاعت فرمان‌بردارانه وادار می‌سازد. رؤیاها، نه یک وعده‌ی رهایی، بلکه یک ابزار کنترل است.

این مفهوم، با نظریه‌ی «دولت پلیسی» هم‌خوانی دارد. در این مدل، حکومت، با استفاده از نیروی قهریه، هرگونه اعتراض یا شورش را سرکوب می‌کند. در رمان «ناجی»، ارباب، با دستور به سربازانش برای شلیک به بردگان فراری، این مدل را به تصویر می‌کشد. او می‌گوید: «هر برده‌ای که بیرون آمد را با تیر بزنید، هیچ تن از این شورشیان نباید زنده از این مهلکه بیرون بیاید.» این دستور، نشان‌دهنده‌ی وحشیگری سیستماتیک است که در حکومت‌های فاسد دیده می‌شود.

کتاب‌های جهان آرمانی

فصل سوم: رؤیاها در جهان مدرن — از امید تا انتظار

مفهوم «رؤیاها» در جهان مدرن، هزاران چهره دارد. ما دیگر شاهد ضرب و شتم مستقیم نیستیم، اما شاهد «خشونت ساختاری» هستیم. خشونت ساختاری، به خشونتی گفته می‌شود که از طریق نظام‌های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی اعمال می‌شود. برای مثال، نظام‌های اقتصادی نئولیبرال، با ایجاد فقر و نابرابری، میلیون‌ها نفر را در وضعیت بردگی اقتصادی نگه می‌دارند. این نوع خشونت، اگرچه مستقیم نیست، اما همان‌قدر وحشیانه است.

در سیاست، حکومت‌های دیکتاتوری، با استفاده از نیروی قهریه، هرگونه اعتراض را سرکوب می‌کنند. برای مثال، در جنبش‌های بهار عربی، حکومت‌های سوریه و لیبی، با استفاده از تانک و تفنگ، هزاران نفر را کشتند. این سرکوب‌ها، دقیقاً مشابه سرکوب در رمان «ناجی» است. حکومت‌ها، با ایجاد جویی از ترس، مردم را از هرگونه اعتراض منصرف می‌کنند.

در فرهنگ، رسانه‌ها و تبلیغات، با ایجاد «نیازهای مصنوعی»، مردم را در بردگی مصرف‌گرایی نگه می‌دارند. تبلیغات به ما می‌گویند: «با خرید این ماشین، آزادی را تجربه کنید.» «با این لوازم آرایشی، به بهشت زیبایی وارد شوید.» این وعده‌ها، دقیقاً مشابه وعده‌ی یعقوب به بردگان است: «ناجی همه‌چیز را درست خواهد کرد.»

راه‌حل فلسفی: شکستن زندان ذهنی

پیام نهایی رمان «ناجی»، یک پیام امیدوارکننده است. نویسنده به ما می‌گوید که نجات، نه از آسمان، بلکه از درون خود ماست. در صحنه‌ی پایانی رمان، وقتی میکائیل فریاد می‌زند: «ناجی، آزادی است!»، او دیگر منتظر کسی نیست. او خود به نماد نجات تبدیل شده است. او و دیگر بردگان، با همکاری و اقدام جمعی، دیوارهای قصر را می‌شکنند و آزادی را به دست می‌آورند.

این پیام، با فلسفه‌ی اگزیستانسیالیسم (وجودگرایی) هم‌خوانی دارد. فیلسوفانی مانند ژان-پل سارتر معتقدند که انسان محکوم به آزادی است. ما نمی‌توانیم مسئولیت انتخاب‌ها و اقدامات خود را به خدا، سرنوشت، یا جامعه واگذار کنیم. ما خود سازندگان معنا در زندگی‌مان هستیم. در این فلسفه، «رؤیاها» خارجی وجود ندارد. هر فرد باید خود را نجات دهد.

پس چگونه می‌توانیم در دنیای مدرن، در برابر رؤیاها مقاومت کنیم؟

1. هوشیاری: اولین قدم، شناخت دام‌های رؤیاها در زندگی روزمره است. آیا ما در انتظار کسی هستیم که مشکلاتمان را حل کند؟ آیا به جای اقدام، به انتظار فناوری، دولت، یا رهبر جدید می‌نشینیم؟
2. مسئولیت‌پذیری: باید مسئولیت تغییر شرایط را بر دوش بگیریم. همان‌طور که داود می‌گوید: «ما باید خودمان حقمان را بگیریم.» این به معنای شورش مسلحانه نیست، بلکه به معنای مشارکت فعال در جامعه، حمایت از عدالت اجتماعی، و تغییر الگوهای مصرف و رفتار فردی است.
3. اقدام جمعی: تغییر واقعی، از طریق همبستگی و اقدام جمعی محقق می‌شود. همان‌طور که بردگان در پایان رمان با هم همکاری می‌کنند تا دیوار ظلم را فرو بریزند، ما نیز باید با دیگران همکاری کنیم تا جهان عادلانه‌تری بسازیم.

پیوند با آثار «جهان آرمانی»

رمان «ناجی»، تنها یک اثر مستقل نیست، بلکه بخشی از جهان‌سازی فلسفی نیما شهسواری در وبلاگ «جهان آرمانی» است. این اثر، با دیگر آثار منتشر شده در این وبلاگ، پیوندهای عمیق مفهومی و فلسفی دارد.

در کتاب «پروسه انسان»، نویسنده به نقد «زیست‌سیاسی» نظام‌هایی می‌پردازد که بر بدن انسان‌ها حکومت کرده و آن را به چرخه‌ای از تولید و کنترل بدل ساخته‌اند. این دقیقاً همان چیزی است که در «ناجی» می‌بینیم: بدن بردگان، به ابزاری برای تولید ثروت برای صاحبان تبدیل شده است. نظام حکومتی در «ناجی»، با استفاده از ابزارهای دینی (مانند وعده‌ی ناجی)، این کنترل زیستی را توجیه و تثبیت می‌کند.

همچنین، در بخش «پادکست» وبلاگ با عنوان «دلایل شکست جنبش‌ها»، به تحلیل عواملی می‌پردازد که باعث شکست جنبش‌های اجتماعی می‌شود. یکی از این عوامل، «سرکوب وحشیانه» است که در «ناجی» به وضوح دیده می‌شود. اما عامل دیگر، که در «ناجی» به شکل ادبی به آن پرداخته شده، «وابستگی به رهبر یا نجات‌دهنده» است. جنبش‌هایی که بر پایه‌ی ایمان به یک نجات‌دهنده‌ی واحد شکل می‌گیرند، با شکست فرد آن رهبر، فرو می‌پاشند. راه حل، ساختاری است که بر پایه‌ی هوشیاری و اقدام جمعی استوار باشد — همان چیزی که در پایان «ناجی» محقق می‌شود.

صفحهٔ اصلی جهان آرمانی