بررسی مشکلات بنیادین ایران و ضرورت تغییرات ساختاری

در این بخش از مقاله، به تحلیل مسائل بنیادی ایران می‌پردازیم؛ مسائلی که در ابعاد سیاسی، اقتصادی، حقوقی، اجتماعی و فرهنگی به بحران‌های عمیق منجر شده‌اند. این مشکلات، تصویری از کشوری را ترسیم می‌کنند که تحت سیطره حکومتی ناکارآمد، استبدادی و سرکوبگر قرار دارد و نیازمند تغییرات اساسی برای برون‌رفت از این وضعیت است.

 

بحران سیاسی و انسداد آزادی‌های مدنی

ایران امروز با انسداد شدید در سپهر سیاسی خود مواجه است. ساختار دیکتاتوری و مستبد حاکم، آزادی‌های اساسی را از جامعه سلب کرده و هرگونه فعالیت سیاسی خارج از چارچوب ایدئولوژیک خود را سرکوب می‌کند. محدودیت آزادی بیان، سرکوب احزاب مستقل و کنترل شدید بر فضای عمومی، همگی از مصادیق این انسداد سیاسی هستند. نبود امکان مشارکت آزادانه در تصمیم‌گیری‌های کلان کشور، شکاف میان مردم و حاکمیت را تعمیق بخشیده و نارضایتی عمومی را افزایش داده است.

 

بحران اقتصادی؛ ریشه‌ها و پیامدها

مشکلات اقتصادی ایران ریشه در ناکارآمدی حکومتی و ساختار فسادزای آن دارد. سیاست‌های اقتصادی بر پایه شایسته‌سالاری بنا نشده‌اند، بلکه حلقه‌های بسته قدرت تعیین‌کننده توزیع منابع و فرصت‌ها هستند. افرادی که نزدیکی فکری و ایدئولوژیک به حاکمیت دارند، به مناصب کلیدی دست پیدا می‌کنند، درحالی‌که نیروهای متخصص و کارآمد به حاشیه رانده می‌شوند. این سیستم رانتی، اقتصاد کشور را به سمت بحران‌هایی نظیر تورم، بیکاری، رکود و گسترش خط فقر سوق داده است. علاوه بر این، سیاست‌های خصمانه حکومت در عرصه بین‌المللی منجر به تحریم‌های گسترده و انزوای اقتصادی شده که این وضعیت را تشدید کرده است.

 

نظام حقوقی تبعیض‌آمیز و عدم عدالت اجتماعی

قوانین ایران بر پایه فقه اسلامی تنظیم شده‌اند، که منجر به تبعیض‌های ساختاری علیه گروه‌های مختلف جامعه شده است. زنان، اقلیت‌های دینی و عقیدتی، و افراد خارج از چارچوب فکری حاکم، از حقوق برابر برخوردار نیستند. این قوانین نابرابر، زمینه‌ساز سرکوب سیستماتیک گروه‌های مختلف شده و حق مشارکت کامل آن‌ها در عرصه‌های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی را از بین برده است. همچنین، مجازات‌هایی نظیر سنگسار، اعدام و شلاق در ملأعام نشان‌دهنده ماهیت سرکوبگر و غیرانسانی این نظام حقوقی است.

 

بحران اجتماعی؛ افزایش خشونت، فقر و معضلات اجتماعی

ناکارآمدی‌های سیاسی و اقتصادی در کنار ساختار تبعیض‌آمیز حقوقی، به شکل‌گیری بحران‌های اجتماعی گسترده‌ای منجر شده‌اند. افزایش فقر، منجر به رشد سرسام‌آور آسیب‌های اجتماعی از جمله دزدی، کار کودکان و تن‌فروشی شده است. در کنار این معضلات، خشونت اجتماعی نیز به‌واسطه سیاست‌های سرکوبگرانه حکومت و اجرای قوانین سخت‌گیرانه افزایش یافته است. آموزش و فرهنگ نیز در سیطره ایدئولوژی حکومتی قرار گرفته و به ابزاری برای تحمیل تفکرات خاص و گسترش فرهنگ انفعال و پذیرش وضعیت موجود تبدیل شده است.

 

ضرورت بازنگری و تغییر بنیادین

با توجه به این مشکلات عمیق، ضروری است که راهکاری برای برون‌رفت از این بحران‌ها اندیشیده شود. نقطه آغاز این مسیر، شناخت دقیق مسائل و تحلیل آن‌ها به‌صورت ریشه‌ای است. در ادامه، هر یک از این بحران‌ها را با نگاهی جامع بررسی کرده و به راهکارهای ممکن برای ایجاد تغییرات بنیادین خواهیم پرداخت.

 

اصلاحات یا انقلاب؛ دو راهکار برای تغییرات بنیادین در ایران

پس از بررسی مشکلات عمیق سیاسی، اقتصادی، حقوقی و اجتماعی در ایران، اکنون به پرسش اساسی می‌رسیم: چگونه می‌توان این مشکلات را برطرف کرد؟ در برابر هر بحران، راهکارهایی برای تغییر و بهبود وجود دارد، اما هنگامی که ساختار حاکم، خود منشأ بحران‌ها باشد، مسئله پیچیده‌تر خواهد شد. در چنین شرایطی، دو مسیر کلی برای برون‌رفت از وضعیت موجود مطرح می‌شود: اصلاحات یا انقلاب.

 

اصلاحات؛ امکان‌پذیر یا ناممکن؟

اصلاحات به معنای ایجاد تغییرات تدریجی درون ساختار حاکم است، بدون آنکه اصل نظام دستخوش دگرگونی اساسی شود. در مورد ایران، تلاش برای اصلاح‌گری مستلزم آن است که قوانین، سیاست‌ها و شیوه‌های حکمرانی با معیارهای عدالت، آزادی و حقوق بشر سازگار شوند. اما مسئله اینجاست که جمهوری اسلامی یک نظام مبتنی بر ایدئولوژی اسلامی است که تمام ساختارهای خود را بر پایه تعالیم دینی، احکام فقهی و متون مقدس بنا کرده است.

 

قوانین ایران، که منشأ آن‌ها شریعت اسلامی است، امکان اصلاحات عمیق را بسیار محدود می‌کنند. برای مثال، قوانین مربوط به قصاص، دیه، شهادت زنان، و مجازات‌هایی مانند شلاق و اعدام در ملأ عام، همگی پشتوانه‌ای دینی دارند. هرگونه اصلاح این قوانین به معنای مقابله با احکام فقهی خواهد بود، امری که در نظام فعلی، که خود را حافظ و مجری احکام اسلامی می‌داند، عملاً ناممکن به نظر می‌رسد.

 

نظام جمهوری اسلامی، به واسطه قوانین خود، اجازه تغییر بنیادین را نمی‌دهد. اصل ۴ قانون اساسی تأکید دارد که تمامی قوانین باید مطابق با موازین اسلامی باشند. شورای نگهبان نیز به عنوان نهادی نظارتی، وظیفه دارد که از این انطباق اطمینان حاصل کند. بنابراین، حتی اگر گروهی از اصلاح‌طلبان بخواهند تغییراتی در جهت آزادی‌های فردی و اجتماعی ایجاد کنند، با سد محکمی به نام “ولایت فقیه” و “نظارت شرعی” روبه‌رو خواهند شد.

 

انقلاب؛ راهی برای دگرگونی بنیادی

در مقابل اصلاحات، انقلاب به معنای تغییر ریشه‌ای و بنیادین نظام سیاسی، حقوقی و اقتصادی است. برخلاف اصلاحات که تنها به تغییرات جزئی درون ساختار موجود می‌پردازد، انقلاب تلاش می‌کند تا ساختار را به طور کامل دگرگون کند و یک نظم جدید را جایگزین آن نماید.

 

در مورد ایران، انقلاب به معنای گذار از نظامی است که مشروعیت خود را از ایدئولوژی مذهبی و قوانین اسلامی می‌گیرد. اگر مشکلات کشور از دل یک سیستم دینی سرچشمه می‌گیرند، تنها راهکار واقعی، عبور از این سیستم و ایجاد یک ساختار حکومتی جدید است که مبتنی بر اصولی همچون سکولاریسم، دموکراسی، حقوق بشر و برابری باشد.

 

انتخاب میان اصلاحات و انقلاب

با توجه به محدودیت‌های اصلاحات در ایران، می‌توان نتیجه گرفت که امکان تغییرات اساسی از درون نظام، بسیار اندک و تقریباً ناممکن است. هر گونه تلاش برای اصلاح، به دلیل ساختار ایدئولوژیک حکومت، با موانع بزرگ مواجه خواهد شد. از سوی دیگر، انقلاب به عنوان راهکاری برای تغییر بنیادین مطرح می‌شود، اما این مسیر نیز چالش‌های خاص خود را دارد.

در ادامه بحث، به بررسی دقیق‌تر این دو گزینه خواهیم پرداخت و ابعاد مختلف آن‌ها را تحلیل خواهیم کرد تا روشن شود که کدام مسیر می‌تواند راهگشای آینده ایران باشد.

 

اصلاحات یا انقلاب؛ تصمیم‌گیری درباره مسیر آینده ایران

پس از بررسی مشکلات عمیق و ساختاری ایران، به این پرسش اساسی می‌رسیم که آیا اصلاحات می‌تواند این مشکلات را حل کند یا تنها راه‌حل ممکن، انقلاب است؟ این پرسش نه‌تنها در سطح نظری، بلکه در واقعیت سیاسی و اجتماعی ایران، جایگاه مهمی دارد.

 

محدودیت‌های اصلاحات در ایران

اصلاحات به معنای تغییرات تدریجی درون ساختار حاکم است، اما این تغییرات تنها در حوزه‌ی فروع و جزئیات امکان‌پذیر خواهد بود. در ایران، ساختار قدرت به گونه‌ای طراحی شده است که اصول آن غیرقابل تغییر است. این اصول بر مبنای ایدئولوژی اسلامی، قوانین شریعت و اصل ولایت فقیه استوارند.

 

برای مثال، در حوزه‌ی قوانین جزایی، بسیاری از احکام اسلامی مانند قصاص، دیه، قطع دست دزدان، سنگسار و شلاق در ملأ عام، ریشه در آیات قرآن و احادیث دارند. این بدان معناست که هرگونه تلاشی برای تغییر این قوانین، نه‌تنها با مخالفت حکومت بلکه با استناد به آموزه‌های دینی، غیرممکن می‌شود.

 

از سوی دیگر، نظام سیاسی ایران با محوریت ولایت فقیه شکل گرفته است. رهبر حکومت، قدرت مطلقه‌ای دارد که فراتر از رأی و اراده‌ی مردم عمل می‌کند. اصلاح‌طلبان حتی در بالاترین سطوح قدرت، امکان تغییر این اصل را ندارند. بهترین اصلاحاتی که می‌توانند پیشنهاد دهند، تغییرات ظاهری در نحوه‌ی انتخاب برخی مقامات یا برخی روش‌های اجرایی است، اما اصل قدرت رهبر و نظارت مطلقه‌ی او همچنان پابرجا خواهد ماند.

 

علاوه بر این، سیاست‌های کلان اقتصادی و روابط بین‌المللی ایران نیز بر مبنای اصولی تعریف شده که تغییر آن‌ها در چارچوب اصلاحات، غیرممکن است. سیاست‌های ضدغربی، محدودیت‌های اقتصادی، و وابستگی تصمیمات کلان به نظرات رهبر، نشان‌دهنده‌ی این است که تغییرات اساسی بدون تحول کلی در نظام امکان‌پذیر نیست.

 

در نتیجه، اصلاحات در ایران تنها می‌تواند تغییراتی جزئی در سطح فروع ایجاد کند، اما به اصول بنیادین نظام دست نخواهد زد. هرگونه وعده‌ی اصلاحات عمیق، بیشتر به یک فریب عمومی شباهت دارد تا یک راهکار واقعی.

 

چرا انقلاب؟

با توجه به ساختار غیرقابل انعطاف جمهوری اسلامی، تنها راه تغییرات اساسی، انقلاب و دگرگونی بنیادین نظام است. انقلاب، برخلاف اصلاحات، قصد دارد اصول و بنیان‌های حکومت را تغییر دهد و نظامی جدید را جایگزین آن کند.

 

اگر بخواهیم مشکلات ایران را حل کنیم، باید با ساختارهایی که منشأ این مشکلات هستند، مواجه شویم. مشکلات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی ایران همگی در ارتباط مستقیم با ساختار حکومت قرار دارند. برای مثال، مسئله‌ی کودکان کار، فقر، فساد اقتصادی، و تبعیض‌های قانونی، همگی ریشه در نظامی دارند که به گونه‌ای طراحی شده که بخش‌های خاصی از جامعه را در قدرت نگه دارد و دیگران را از حقوق اولیه‌شان محروم کند.

 

اصلاحات درون این ساختار، نه‌تنها ناکارآمد خواهد بود، بلکه به حفظ همان نظام کمک می‌کند. به همین دلیل، برای رسیدن به یک جامعه‌ی آزاد، عادلانه و دموکراتیک، انقلاب یک ضرورت تاریخی خواهد بود.

 

ایران دارای جامعه‌ای متکثر و متنوع است که نظام فعلی توانایی اداره‌ی آن را ندارد. با توجه به ساختار ایدئولوژیک و غیرقابل اصلاح جمهوری اسلامی، گزینه‌ی اصلاحات تنها یک توهم است. تغییرات واقعی و اساسی نیازمند یک تحول بنیادین و گذار از این نظام است، که تنها از طریق انقلاب امکان‌پذیر خواهد بود.

 

جمهوری اسلامی و مسیر اجتناب‌ناپذیر انقلاب

در تحلیل نظام‌های سیاسی، یکی از مهم‌ترین پرسش‌ها این است که آیا ساختار حاکم قابلیت اصلاح دارد یا محکوم به دگرگونی کامل است؟ در مورد جمهوری اسلامی، پاسخ به این پرسش از بررسی ماهیت این نظام و نحوه‌ی برخورد آن با جامعه‌ی متکثر ایران حاصل می‌شود.

 

عدم توانایی جمهوری اسلامی در مدیریت یک جامعه‌ی متکثر

یکی از ویژگی‌های بارز جوامع مدرن، پذیرش تکثرگرایی در عرصه‌ی سیاسی و اجتماعی است. کشورهایی که موفق به مدیریت چنین جوامعی شده‌اند، ساختارهایی ایجاد کرده‌اند که در آن، گروه‌های مختلف اجتماعی، مذهبی و فکری می‌توانند در تصمیم‌گیری‌های کلان مشارکت داشته باشند، نمایندگان خود را انتخاب کنند و حتی قوانین را بر اساس نیازهای جامعه تغییر دهند. اما جمهوری اسلامی، به دلیل بنیان ایدئولوژیک و انحصارگرایانه‌ی خود، هرگونه تکثرگرایی را رد کرده و حکومت را بر اساس یک قرائت خاص از اسلام شیعی بنا نهاده است.

 

در این نظام، تمام قوانین و سیاست‌ها باید در چارچوب ایدئولوژی اسلامی و ولایت فقیه تعریف شوند. نهادهایی مانند شورای نگهبان، مجلس خبرگان و رهبری، همگی تضمین می‌کنند که هیچ تغییری که برخلاف این چارچوب باشد، رخ ندهد. این بدان معناست که حتی اگر بخش‌هایی از مردم خواهان تغییرات اساسی در کشور باشند، ساختار حقوقی و سیاسی جمهوری اسلامی اجازه‌ی چنین تحولی را نمی‌دهد.

 

اصلاحات یا انقلاب؟

بسیاری از جوامع، در مسیر پیشرفت، ابتدا تلاش کرده‌اند تغییرات را از طریق اصلاحات تدریجی به دست آورند. اما اصلاحات تنها در نظام‌هایی ممکن است که ظرفیت پذیرش تغییرات را داشته باشند. در جمهوری اسلامی، هرگونه اصلاحات تنها در محدوده‌ی فروع امکان‌پذیر است، در حالی که مشکلات اساسی کشور، ریشه در اصول نظام دارند.

 

برای مثال، اگر شخصی بخواهد در حوزه‌ی حقوق زنان اصلاحاتی ایجاد کند، با قوانینی مواجه می‌شود که مستقیماً برگرفته از فقه اسلامی هستند و تغییر آن‌ها نیازمند بازنگری در اصول شریعت است. از سوی دیگر، هرگونه اصلاح در حوزه‌ی سیاسی، با نظارت مستقیم ولی فقیه و نهادهای وابسته به او روبه‌رو خواهد شد. بنابراین، هر تلاشی برای تغییر در این ساختار، بدون دگرگونی بنیادین، محکوم به شکست است.

 

به همین دلیل، مسیر منطقی و قابل پیش‌بینی، انقلاب است؛ چرا که نظام فعلی ظرفیت اصلاح را ندارد و هرگونه تغییر در ساختار، تنها از طریق دگرگونی کلی آن ممکن خواهد بود.

 

جمهوری اسلامی و اجتناب‌ناپذیری انقلاب

تاریخ جمهوری اسلامی نشان داده است که این نظام از ابتدای شکل‌گیری خود با بحران‌های داخلی و خارجی روبه‌رو بوده و همواره برای حفظ بقای خود به سرکوب، کنترل رسانه‌ها و ایجاد ترس در جامعه متوسل شده است. اما واقعیت این است که هیچ حکومتی که توانایی مدیریت یک جامعه‌ی متکثر را نداشته باشد، در بلندمدت پایدار نخواهد ماند.

 

اصرار جمهوری اسلامی بر استفاده از مفاهیمی همچون «انقلاب اسلامی» و «دادگاه انقلاب»، حتی پس از گذشت دهه‌ها از تأسیس این نظام، نشان‌دهنده‌ی این است که این حکومت خود را در مواجهه با یک انقلاب قریب‌الوقوع می‌بیند. از سوی دیگر، هر چه آگاهی عمومی بیشتر شود و هر چه شهروندان بیشتر به حقوق خود واقف شوند، نارضایتی از نظام افزایش می‌یابد. این روند به‌تدریج قطار انقلاب را پرسرعت‌تر کرده و شرایط را برای یک تغییر بنیادین فراهم می‌کند.

 

تحلیل ساختار جمهوری اسلامی و نحوه‌ی عملکرد آن نشان می‌دهد که این نظام، به دلیل انحصارگرایی و سرکوب تکثرگرایی، توانایی بقای طولانی‌مدت را ندارد. برخلاف نظام‌هایی که توانسته‌اند با پذیرش اصلاحات، خود را با تحولات اجتماعی و سیاسی تطبیق دهند، جمهوری اسلامی همچنان بر اصول تغییرناپذیر خود پافشاری می‌کند.

 

در چنین شرایطی، انقلاب نه یک انتخاب بلکه یک ضرورت تاریخی است. این نظام از همان ابتدا محکوم به انقلاب بوده و مسیر تحولات اجتماعی، فرهنگی و سیاسی ایران، به‌طور طبیعی به سمت یک تغییر بنیادین حرکت می‌کند. پرسش اساسی این نیست که آیا این انقلاب رخ خواهد داد، بلکه این است که چگونه می‌توان هزینه‌های آن را کاهش داد و آن را به بهترین شکل ممکن مدیریت کرد.

 

ضرورت نگاهی ریشه‌ای به انقلاب ایران؛ فراتر از اصلاحات سطحی

اصلاحات سطحی؛ تلاشی بی‌ثمر

در تحلیل ساختاری جمهوری اسلامی، یکی از نکات مهم این است که هرگونه اصلاحات جزئی در این نظام، نمی‌تواند تغییری پایدار و بنیادین به‌وجود آورد. تصور کنید فردی سال‌ها تلاش کند تا حقوقی جزئی برای زنان به دست آورد—مانند کاهش محدودیت‌ها در قوانین ارث، شهادت یا حضانت. این تلاش‌ها، هرچند قابل ستایش، اما در نهایت موقتی و ناپایدار خواهند بود.

 

دلیل این امر روشن است؛ هرگونه تغییر جزئی در سطح قوانین یا سیاست‌ها، در نهایت توسط ریشه‌های ایدئولوژیک و ساختاری نظام جمهوری اسلامی به‌سرعت خنثی خواهد شد. قوانین شرعی که از قرآن و فقه اسلامی نشأت گرفته‌اند، همچنان به قوت خود باقی می‌مانند و هر اصلاحی که مغایر با این اصول باشد، به‌زودی حذف یا تعدیل خواهد شد.

 

مثال‌هایی از ناکامی اصلاحات

تصور کنید سال‌ها برای لغو حکم قصاص یا کاهش مجازات‌های بدنی مانند شلاق و سنگسار مبارزه کنید. حتی اگر موفق شوید این مجازات‌ها را کاهش دهید، ساختار ایدئولوژیک و فقهی نظام، همواره قادر به بازتولید اشکال جدیدی از سرکوب خواهد بود—از بریدن دست و پای محاربین گرفته تا کشتن مرتدان و کفار. این تناقض ذاتی، نشان می‌دهد که هرگونه اصلاحات بدون تغییر ریشه‌های ایدئولوژیک، تنها مسکن‌های موقتی هستند.

 

ضرورت نگاهی ریشه‌ای؛ انقلاب به‌مثابه دگرگونی بنیادین

برای درک ضرورت انقلاب، باید به ریشه‌ها بازگردیم. جمهوری اسلامی، خود شاخه‌ای از یک ریشه‌ی عمیق‌تر است—اسلام سیاسی و قرائت خاصی از دین. نظامی که قوانین و ساختار خود را بر اساس آموزه‌های دینی و شریعت اسلامی بنا کرده است، هرگز قادر به پذیرش تغییرات اساسی نخواهد بود.

 

این ساختار، نه‌تنها در ایران، بلکه در نمونه‌های مشابهی مانند طالبان و داعش نیز مشاهده می‌شود؛ نظام‌هایی که همگی از یک منبع مشترک تغذیه می‌شوند و اهداف مشترکی را دنبال می‌کنند. به همین دلیل، هرگونه تلاش برای تغییرات جزئی در جمهوری اسلامی، بدون نقد و بازنگری در این ریشه‌ها، نتیجه‌ای جز بازتولید مشکلات نخواهد داشت.

 

انقلاب؛ نگاهی به ریشه‌های عمیق‌تر

انقلاب، به‌معنای دگرگونی بنیادی در ساختارهای سیاسی، حقوقی و فرهنگی است. اما در مورد ایران، این انقلاب نمی‌تواند صرفاً به تغییر نظام سیاسی محدود شود. بلکه باید ریشه‌های فرهنگی و دینی‌ای که مبنای این نظام را تشکیل می‌دهند، نیز مورد بازنگری قرار گیرند.

 

نگاه به ریشه‌های اسلام سیاسی، نقد آموزه‌های مذهبی که مبنای قوانین تبعیض‌آمیز و خشونت‌آمیز هستند، و تلاش برای ایجاد یک فرهنگ مبتنی بر سکولاریسم و حقوق بشر، از جمله راهکارهای اساسی برای یک تغییر بنیادین است.

 

مسیری به‌سوی آزادی واقعی

در این مقاله، به وضوح بیان شد که هرگونه اصلاحات جزئی در جمهوری اسلامی، بدون تغییرات اساسی در ریشه‌های ایدئولوژیک، ناکارآمد خواهد بود. این نظام، به دلیل وابستگی عمیق به اصول دینی و شریعت اسلامی، هرگونه تغییر بنیادین را غیرممکن می‌سازد. بنابراین، تنها راه حل، انقلاب است—انقلابی که نه‌تنها ساختار سیاسی، بلکه ریشه‌های فرهنگی و دینی را نیز به چالش بکشد.

 

ما باید به ریشه‌های اسلام سیاسی نگاه کنیم، از نقد آن‌ها نهراسیم و به‌سوی ساختارهای مدرن و انسانی‌تر حرکت کنیم. این مسیر، نه‌تنها جمهوری اسلامی، بلکه تمامی اشکال حکومت‌های ایدئولوژیک و دینی را به چالش خواهد کشید.

 

جمع‌بندی:

این مقاله به بررسی امکان اصلاحات در جمهوری اسلامی و چرایی ناکارآمدی آن پرداخته است. ساختار ایدئولوژیک جمهوری اسلامی بر پایه‌ی شریعت و نگاه خاصی به اسلام شکل گرفته است که تغییرپذیر نیست. هر تلاش اصلاح‌طلبانه، صرفاً به تغییرات جزئی و موقتی ختم می‌شود و ریشه‌های اصلی نظام همچنان پابرجا می‌ماند، بازتولید سرکوب را ممکن می‌سازد و مانع تغییرات بنیادین می‌شود.

راه حل، نگاهی ریشه‌ای به مسأله است—انقلابی که نه‌تنها ساختار سیاسی، بلکه پایه‌های فکری و ایدئولوژیک نظام را نیز تغییر دهد. همان‌گونه که نمونه‌های مشابه مانند طالبان و داعش نیز نشان داده‌اند، بدون نقد و بازنگری در این ریشه‌ها، نمی‌توان جامعه‌ای آزاد و انسانی بنا کرد.

در نهایت، انقلاب نه به‌عنوان یک انتخاب، بلکه به‌عنوان یک ضرورت تاریخی و اجتناب‌ناپذیر مطرح می‌شود. جامعه‌ی ایران در مسیر تغییرات بزرگ قرار گرفته و آینده‌ی آن، بسته به آگاهی، همبستگی و تلاش برای جایگزینی یک ساختار سکولار و مبتنی بر حقوق بشر، تعیین خواهد شد.